Wczesna Sparta

Spartanie uczynili z ustroju oligarchicznego fundament trwania społeczności, której nadrzędnym celem była militarna sprawność. Ich tryb życia stał się sławny za sprawą dyscypliny, której najbardziej wyrazistym przykładem był sposób szkolenia spartańskiej ciężkozbrojnej piechoty, bez wątpienia najpotężniejszej militarnej siły epoki. Sparta mogła tym łatwiej budować swą potęgę, że zajmowała z natury dogodną do obrony wąską równinę, ciągnącą się z północy na południe pomiędzy dzikimi pasmami gór południowo-wschodniej części Peloponezu. Kraina ta to Lakonia, od której bierze się określenie Lakończycy; samych Spartan nazywano jeszcze Lacedemończykami - od greckiej nazwy Lakedajmon (łac. Lacaedemon), zastępującej niekiedy termin "Sparta" jako określenie miejsca. Sparta dysponowała dostępem do morza poprzez port w Gythion znajdujący się około 40 km na południe od miejskiego centrum polis. Port ten jednak leży w bardzo niebezpiecznym miejscu - wieją tu silne wiatry, a morze pełne jest zdradliwych prądów. Tak więc wróg właściwie nie mógł zagrozić Sparcie od strony morza; z drugiej strony taka izolacja powodowała, że zainteresowania Spartan koncentrowały się na lądzie.

Za przodków Spartan Grecy uważali Dorów, którzy około roku 950 p.n.e. mieli wyruszyć ze środkowej Grecji, najechać Peloponez i podporządkować sobie pierwotnych mieszkańców Lakonii. W materiale archeologicznym brak jednak dowodów potwierdzających tezę o "inwazji Dorów". W czasach historycznych mieszkańcy Lakonii istotnie mówili dialektem doryckim, nie istnieją jednak żadne bezpośrednie i pewne świadectwa dotyczące ich pochodzenia. Z początku Spartanie osiedlili się w co najmniej czterech niewielkich osadach, z których dwie najwyraźniej dominowały nad pozostałymi. Te pierwotne osady nawiązały ze sobą współpracę, tworząc w końcu rdzeń tego, co w epoce archaicznej przybierze postać "polis Lacedemończyków". Temu procesowi politycznej unifikacji Grecy nadali miano synojkizmu (synoikismos to dosłownie "jednoczenie się domostw"). Większość ludzi pozostała w swoich osadach, z których jedna zaczęła pełnić rolę ośrodka nowej polis (z synojkizmu korzystali także ci, którzy przenieśli się do kształtującego się centrum). Proces ten spowodował, że Sparta stała się najpotężniejszym organizmem politycznym w Lakonii. Spartanie rozpoczęli podbój innych wspólnot zamieszkujących ten region. Nie potrafimy określić ram chronologicznych podboju Lakonii, zdajemy sobie jednak sprawę z doniosłości tego procesu i możemy obserwować jego długotrwałe skutki.

Rezultatem kompromisu, który doprowadził do osiągnięcia wewnętrznej spójności Sparty, było zachowanie przez Spartan nie jednego lecz dwóch dziedzicznych dowódców armii, których sami nazywali królami. Królowie ci, pierwotnie zapewne przywódcy dwóch dominujących osad, pełnili także rolę zwierzchników kultów religijnych. Nie dysponowali oni jednak nieskrępowaną władzą, nie mogli samodzielnie podejmować wielu decyzji ani rozstrzygać kwestii politycznych; nie działali więc jak typowi monarchowie, ale raczej jak przywódcy oligarchicznych instytucji kierujących spartańską polis. Niekiedy rywalizacja pomiędzy dwiema królewskimi rodzinami prowadziła do ostrych konfliktów. Sprawowanie najwyższego dowództwa przez dwóch wodzów nieraz paraliżowało działania armii w czasie wojny, gdy królowie spierali się ze sobą na temat strategii prowadzenia kampanii. W związku z tym Spartanie postanowili, że w czasie wypraw wojennych armią dowodzić może tylko jeden król.